Στην Ελλάδα, εδώ και δεκαετίες έχει διαπιστωθεί ότι, παραδοσιακά, ο εκάστοτε πολιτικός προϊστάμενος του τουρισμού καρπώνεται τις οιεσδήποτε επιτυχίες του ελληνικού τουρισμού, που συνοψίζονται στην αύξηση των διεθνών τουριστικών αφίξεων.
Ο Léon Blum, με τη σύναψη των πρώτων διακοπών μετ’ αποδοχών στη Γαλλία, το 1936, είχε υπογραμμίσει: «Επιθυμούμε ο εργάτης, ο χωρικός, ο άνεργος, να βρουν στις δραστηριότητες της αναψυχής, τη χαρά της ζωής και την αίσθηση της αξιοπρέπειας». Στην Ελλάδα, τα τελευταία έτη, οι διανυκτερεύσεις των ημεδαπών τουριστών αντιπροσωπεύουν ποσοστό μικρότερο του 20% των συνολικών διανυκτερεύσεων, ενώ το 2020, το 43% των Ελλήνων δήλωνε ως επιλογή: «διακοπές σε σπίτια συγγενών και φίλων». Φυσικά, τίποτα δεν άλλαξε τα επόμενα έτη ενώ για το 2023, υψηλός πληθωρισμός και άνοδος των τιμών μειώνουν, ακόμα περισσότερο, το διαθέσιμο εισόδημα των Ελλήνων, φανερώνοντας την οικονομική αδυναμία τους να καταναλώσουν το τουριστικό προϊόν της χώρας, το οποίο απευθύνεται, όλο και περισσότερο, σε μια διεθνή τουριστική πελατεία.
Στις οικονομικά και τουριστικά ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη, οι συζητήσεις για όλο και μεγαλύτερο «εκδημοκρατισμό του τουρισμού», συνδέοντας την παραγωγή μικρής κλίμακας, σε τοπικό επίπεδο, με την τουριστική κατανάλωση, συνεχίζονται έως και σήμερα. Αυτό σχετίζεται με την αέναη προσπάθεια πολλών χωρών να δώσουν τη δυνατότητα στους πολίτες τους, ώστε να μπορούν να καταναλώσουν τους τουριστικούς πόρους που βρίσκονται, διάσπαρτοι, στο σύνολο των χωρικών ενοτήτων τους (διοικητικές και χωρικές διαιρέσεις), ικανοποιώντας βαθύτερα κοινωνικά και ανθρώπινα κριτήρια. Βασικά, επιδίωξαν να αναδείξουν το σύνολο των πόρων (φυσικοί, ιστορικοί, πολιτιστικοί,… κ.ά.), να δημιουργήσουν υποδομές και τουριστικές ανωδομές, τουριστικά όργανα και οργανισμούς σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, σχεδιάζοντας και οργανώνοντας την υποδοχή, ενώ είχαν σαν επιδίωξη να τονώσουν την οικονομική ανάπτυξη του κάθε τόπου, μειώνοντας τον αποπληθυσμό της υπαίθρου χώρας και προσφέροντας τουριστικά προϊόντα, σε τέτοιες τιμές, ώστε να μπορούν να καταναλωθούν από όλους. Ουσιαστικά, ο «εκδημοκρατισμός του τουρισμού» ενεργοποίησε, μέσα από την «ήπια αξιοποίηση» των χωρικών ενοτήτων υποδοχής, τη δημιουργία θεσμικών τουριστικών οργάνων και οργανισμών σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, που συμμετείχαν στο σχεδιασμό και στην αξιοποίηση των τουριστικών πόρων και στην «ήπια» τιμολόγηση των προσφερόμενων αγαθών και υπηρεσιών.
Στην Ελλάδα, εδώ και δεκαετίες (ΓΓ του ΕΟΤ, Υπουργός Ανάπτυξης, Υπουργός Τουρισμού), έχει διαπιστωθεί ότι, παραδοσιακά, ο εκάστοτε πολιτικός προϊστάμενος του τουρισμού καρπώνεται τις οιεσδήποτε επιτυχίες του ελληνικού τουρισμού, που συνοψίζονται στην αύξηση των διεθνών τουριστικών αφίξεων. Τις τελευταίες δεκαετίες, και ιδίως μετά την οικονομική κρίση του 2008-2009, όλες οι αναφορές των εκπροσώπων του τουρισμού, της Πολιτείας, των ΜΜΕ,… επικεντρώνονται, σχεδόν, αποκλειστικά, στο διεθνή τουρισμό, εφόσον δημιουργεί πάνω από το 90% των τουριστικών εισπράξεων και το 80% περίπου των συνολικών διανυκτερεύσεων, όταν σε άλλες χώρες της Δύσης οι διανυκτερεύσεις των ημεδαπών τουριστών ξεπερνούν το 70% ή ακόμα και το 80%. Αυτό γίνεται πολύ έντονο μετά το 2015, με κορύφωση το 2018-2019 αλλά και το 2022, και δείχνει ότι η ζήτηση για τουριστικά αγαθά και υπηρεσίες στην Ελλάδα είναι εξωστρεφής, αφορά στο διεθνή τουρισμό, και η τιμολόγησή τους ουδεμία σχέση έχει με το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων, εφόσον το κατά κεφαλή εισόδημα των διεθνών τουριστών είναι πολύ υψηλότερο από εκείνο των Ελλήνων, και κατά συνέπεια και η αγοραστική τους δύναμη. Έτσι, το 2022, παρόλα τα οικονομικά επιτεύγματα του διεθνούς τουρισμού στη χώρα, «ο Έλληνας κατέχει την προτελευταία θέση από τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ, όσον αφορά στο κατά κεφαλή εισόδημα, το οποίο βρίσκεται στο 65% του μέσου ευρωπαϊκού, με τελευταία τη Βουλγαρία. Το ΑΕΠ της χώρας βρίσκεται σε σημαντικό χαμηλότερο επίπεδο, από εκείνα προ κρίσης και στο τέλος του 2024 θα βρίσκεται σε ποσοστό 17% χαμηλότερο από ότι ήταν το 2007».
Η Ελλάδα, μέχρι την κρίση του χρηματιστηρίου το 1999-2000, ακόμα και την οικονομική κρίση του 2008-2009, αποτελούσε μια, σχετικά, κλειστή οικονομία. Η είσοδος του ΔΝΤ και της Τρόικας στη χώρα, το πλήρες άνοιγμα στην ελεύθερη αγορά και τα διεθνή funds, δεν θα άφηνε ανεπηρέαστο τον τουριστικό τομέα και μάλιστα τον διεθνή τουρισμό. Είναι φυσικό, επόμενο, η μεγέθυνση του διεθνούς τουρισμού (διεθνείς τουριστικές αφίξεις, μικτές τουριστικές εισπράξεις) να οφείλεται στη νέα θέση της χώρας στη νέα παγκόσμια οικονομία και στην αύξηση των κερδών των διεθνών συμμετεχόντων στο τουριστικό κύκλωμα, και λιγότερο στις προσπάθειες του εκάστοτε πολιτικού προϊστάμενου του τουρισμού, ο οποίος πιστώνεται τα θετικά αποτελέσματα. Έτσι, η παραχώρηση των περιφερειακών αεροδρομίων (Fraport), η είσοδος διεθνών funds, αεροπορικών εταιρειών, διεθνών ξενοδοχειακών αλυσίδων, Tour-Operators, κ.λπ., ιδίως μετά το 2015, στοχεύουν, αποκλειστικά, στο διεθνή τουρισμό και επανατοποθετούν τη χώρα στο διεθνή τουριστικό χάρτη.
Κατά κάποιο τρόπο, ο διεθνής τουρισμός, έπαιζε έναν ρόλο διαβατηρίου για την είσοδο της χώρας στη νέα παγκόσμια οικονομία. Φαίνεται ότι, η νέα παγκόσμια οικονομία μέσω του διεθνούς τουρισμού, επανασχεδιάζοντας τη γεωγραφία του κόσμου βάσει των αιτημάτων μιας νέας τουριστικής πελατείας, ενέταξε στα σχέδιά της και τον κλειστό στο διεθνές κεφάλαιο, μέχρι την οικονομική κρίση του 2008-2009, «τουριστικό παράδεισο» της Ελλάδας, μεγαλώνοντας το χάσμα μεταξύ διεθνούς και εσωτερικού τουρισμού, τόσο από πλευράς προσφερόμενων προϊόντων, όσο και της υψηλής τιμολόγησής τους. Η παγκόσμια βιομηχανία του τουρισμού πηγαίνει παντού όπου νιώθει «ευπρόσδεκτη» και οι κανονισμοί είναι «χαλαροί». Τα αποτελέσματα του διεθνούς τουρισμού στην Ελλάδα, μετά το 2015, το επιβεβαιώνουν. Από ότι φαίνεται, η οικονομική πολιτική της Ελλάδας, η οποία επηρεάζει άμεσα και τον τουρισμό, μετά την έλευση του ΔΝΤ υπαγορεύεται, όλο και περισσότερο, από τον «μονεταρισμό και την οικονομία της διάχυσης».
Η Teresa Brennan (2007), καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Florida Atlantic, υπογραμμίζει: «Φυσικά, οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης υποστηρίζουν το αποτέλεσμα της ‘‘διάχυσης’’, ότι δηλαδή η παγκοσμιοποίηση θα φέρει πλούτο στις χώρες της Περιφέρειας και περισσότερο πλούτο στις πλούσιες χώρες του Κέντρου. Αυτό μοιάζει εξαιρετικά απίθανο, εφόσον το μεγαλύτερο μέρος του νέου πλούτου που παράγεται από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και της φθηνής εργασίας των χωρών του Νότου, μεταφέρεται στις χώρες του Βορρά».
Είναι φυσικό, επόμενο, τα υπάρχοντα θεσμοθετημένα όργανα του τουρισμού στην Ελλάδα, σε κεντρικό επίπεδο, να σχετίζονται, σχεδόν, αποκλειστικά, με τις «κλίνες στα τουριστικά καταλύματα», ενώ ταυτόχρονα να παρατηρείται απουσία θεσμοθετημένων οργάνων και οργανισμών σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο, που να αφορούν στο συνολικό τουριστικό προϊόν της χώρας σε χωρικό επίπεδο και να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του ημεδαπού τουρισμού, όπως συμβαίνει, εδώ και δεκαετίες, στις χώρες της Δύσης. Έτσι, από τον συγκεντρωτισμό (τουριστικοί θύλακες, μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, τουριστικές παράκτιες συγκεντρώσεις) που δηλώνουν μεγαλύτερο έλεγχο των πόρων και περισσότερες οικονομικές εκροές στις χώρες του Κέντρου (οικονομία της διάχυσης), περνάμε στον ‘‘περιφερισμό’’ και στον ‘‘τοπικισμό’’ που αφορά μικρές τοπικές μονάδες, προωθώντας την τοπική παραγωγή και το φυσικό περιβάλλον, όπως συμβαίνει σε χώρες που έχουν προωθήσει τον «εκδημοκρατισμό των διακοπών» σε υψηλό επίπεδο.
Ο Gandhi υποστήριζε τις μικρές συγκεντρώσεις σε τοπικό επίπεδο, έναντι των συγκεντρωτικών δυναμικών της επέκτασης, που ήταν απόρροια της επιτάχυνσης της παραγωγής αλλά και της κατανάλωσης, και θεωρούσε ότι ο μόνος παράγοντας αντίστασης σε όλα αυτά ήταν ο ‘‘τοπικισμός’’. Επίσης, υποστήριζε ότι, ήταν πολύ σημαντικό να διατηρηθεί η ακεραιότητα της τοπικής παραγωγής, αλλιώς δεν θα σημειωνόταν πραγματική πρόοδος. Και όταν ο Gandhi μιλούσε για πραγματική πρόοδο, εννοούσε την «ηθική πρόοδο», κάτι που δεν αποτελεί συστατικό μέρος της νέας παγκόσμιας οικονομίας, βασισμένης στον συγκεντρωτισμό, ο οποίος προωθεί, παντού στον πλανήτη, την ‘‘κερδοσκοπία’’ και την ‘‘απληστία’’ (Brennan 2007).
Φυσικά, ο συγκεντρωτισμός που προωθούν για τον ελληνικό τουρισμό οι πολυεθνικές του τουρισμού και τα ξένα funds, απευθυνόμενος, σχεδόν, αποκλειστικά, στον διεθνή τουρισμό (Οι 8 στις 10 επενδύσεις αφορούν στον τουρισμό, ενώ η χώρα κατατάσσεται, ως μια από τις πλέον ανερχόμενες σε επενδύσεις στον τουρισμό από το εξωτερικό – Deloitte), συχνά, στερείται «ηθικής διάστασης», ενώ πλαισιώνεται από την παράμετρο της ‘‘κερδοσκοπίας’’. Ο «εκδημοκρατισμός του τουρισμού» περνά μέσα από τον ‘‘χώρο’’, τον ‘‘τόπο’’, τον ‘‘τοπικισμό’’ που οφείλουν να γίνουν ρυθμιστές ενός βιώσιμου μέλλοντος, βασισμένου στο σεβασμό για τις τοπικές κοινωνίες, τον πολιτισμό και το φυσικό περιβάλλον. Η απουσία εξειδικευμένων αποκεντρωμένων θεσμοθετημένων οργάνων και οργανισμών του τουρισμού, μαζί με το πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης που προωθούν διεθνή funds (Goldman Sachs, Blackstone…κ.ά.) και πολυεθνικές του τουρισμού (TUI Group, Thomas Cook Hotel & Resorts,… κ.ά.), ενισχύουν τον συγκεντρωτισμό, με ότι αυτό συνεπάγεται για την εθνική οικονομία (οικονομία της διάχυσης/οικονομικές εκροές) και αυξάνουν τις αποκλίσεις μεταξύ διεθνούς και ημεδαπού τουρισμού.
Στην διευρυμένη ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάζονται:
Α) Η έννοια του εκδημοκρατισμού του τουρισμού.
Β) Το έλλειμα εκδημοκρατισμού στην Ελλάδα σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο.
Γ) Το έλλειμα που δημιουργεί το νέο πρότυπο ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού.
Δ) Η προτεινόμενη εναλλακτική λύση του τοπικισμού.
Article-_Stelios-Varvaresos_Democratisation-in-Greek-Tourism
Ο Στέλιος Ι. Βαρβαρέσος, είναι καθηγητής Οικονομικής και Πολιτικής του Τουρισμού, στο Τμήμα Διοίκησης Τουρισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Έχει γράψει βιβλία που άπτονται της οικονομικής, της πολιτικής και της ανάπτυξης του διεθνούς και του ελληνικού τουρισμού, που διδάσκονται σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Από το 1988 ταξιδεύει, εκτός από την Ευρώπη, σε χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής, εφόσον το ταξίδι είναι ένα μέσο καλύτερης κατανόησης του κόσμου. Από τις Εκδόσεις Παπαζήση έχουν κυκλοφορήσει και δυο ταξιδιωτικά του βιβλία: “Η χαμένη τέχνη του ταξιδιού” (2017) και “Ένα ταξίδι στην Ανατολή. Οι Ινδίες’ (2019).
