Πώς μπορεί ο πολιτισμός να γίνει μοχλός οικονομικής αλλά και ευρύτερης ανάπτυξης για τη χώρα; Ποιες πολιτικές μπορούν να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν για την επίλυση των υπαρχόντων προβλημάτων;
Οι Πολιτιστικοί και Δημιουργικοί Τομείς (ΠΔΤ) στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν σήμερα σημαντικές προκλήσεις: από τις πηγές χρηματοδότησης μέχρι τη φορολογία, από τις περιφερειακές ανισότητες μέχρι τα εργασιακά, την ψηφιοποίηση, αλλά και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, την προσβασιμότητα και την πολιτιστική διπλωματία. Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα είναι μια χώρα σε μια ενδιαφέρουσα θέση -μπροστά της ανοίγονται σημαντικές ευκαιρίες ειδικά σε αυτούς τους κλάδους.
Η νέα έρευνα της διαΝΕΟσις, η οποία κυκλοφορεί και σε βιβλίο, υπογράφεται από οκτώ ερευνητές -ο καθένας ειδικός σε ένα διαφορετικό πεδίο του πολιτισμού- με συντονιστή του έργου τον σύμβουλο πολιτιστικής στρατηγικής κ. Χρήστο Καρρά. Η μελέτη επιχειρεί να χαρτογραφήσει αναλυτικά και να σχολιάσει με συστηματικό τρόπο τους Πολιτιστικούς και Δημιουργικούς Τομείς στην Ελλάδα. Κυρίως, όμως, στοχεύει στο να φέρει στον δημόσιο διάλογο τα δεκάδες μέτρα πολιτικής που προτείνει για καθένα από τα γνωστά ή λιγότερο γνωστά προβλήματα τα οποία διαπιστώνει.
Είναι γνωστό ότι η ανάπτυξη των Πολιτιστικών και Δημιουργικών Τομέων συμπαρασύρει άλλους κλάδους, με τον τουρισμό να αποτελεί ίσως το πιο αυτονόητο παράδειγμα. Οι πολιτιστικές δράσεις, και ιδιαίτερα εκείνες που αφορούν στη σύγχρονη τέχνη, έχουν εν πολλοίς την ιδιότητα να ζωντανεύουν έναν τόπο (μια διαδικασία που αναφέρεται συχνά ως placemaking) τόσο για τους ντόπιους όσο και για τους επισκέπτες, και με αυτό τον τρόπο μπορούν να συμβάλουν στην περιφερειακή ανάπτυξη. Το placemaking είναι η ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου με τη συμμετοχή των πολιτών, το οποίο “αναζωογονεί δομές και τοπία δρόμων, βελτιώνει τη βιωσιμότητα των τοπικών επιχειρήσεων και τη δημόσια ασφάλεια και φέρνει κοντά διαφορετικούς ανθρώπους”, όπως γράφει η έκθεση. Και, βεβαίως, ο πολιτισμός, και κυρίως ο σύγχρονος πολιτισμός, μπορεί να φέρει μια τέτοιου είδους τοπική ανάπτυξη -καλά παραδείγματα είναι εδώ περιπτώσεις περιφερειακών ευρωπαϊκών πόλεων που αναφέρονται στη μελέτη, όπως το Λίβερπουλ και η Λυών, που επένδυσαν σημαντικά σε δημόσιες δράσεις σύγχρονου πολιτισμού με αξιοσημείωτα αποτελέσματα.
Μια συνιστώσα του placemaking θα μπορούσαν να είναι τα τοπικά φεστιβάλ. Όμως, όπως σημειώνει η μελέτη, αυτά πολλές φορές αφορούν περισσότερο τους επισκέπτες ενός τόπου παρά εκείνους που μένουν εκεί, γι’αυτό και γίνονται συνήθως το καλοκαίρι. Αντιστοίχως, τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα του ΕΣΠΑ κατά κανόνα εστιάζουν στις πολιτιστικές δράσεις που σχετίζονται με τον τουρισμό. Αλλά και το προσωπικό που διαχειρίζεται πολιτιστικά προγράμματα των τοπικών αυτοδιοικήσεων δεν είναι πάντοτε καταρτισμένο σε σχέση με την ευρύτερη συμβολή του πολιτισμού στην τοπική ανάπτυξη.
Από την άλλη πλευρά, ακόμα και πολύ μικρές, πιο ερασιτεχνικές δράσεις μπορεί να έχουν ένα αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, όταν στην περιφέρεια δραστηριοποιούνται ερασιτεχνικές ομάδες που ασχολούνται με τον σύγχρονο πολιτισμό (π.χ. θεατρικές ομάδες, μουσικά σύνολα, κ.λπ.) οι άνθρωποι αυτοί δεν κάνουν απλώς το χόμπι τους. “Η δραστηριότητα των ομάδων αυτών είναι σημαντική για την αξιοποίηση του καλλιτεχνικού δυναμικού που ζει στις περιοχές αυτές, την ανάπτυξη κοινού, αλλά και την εμπειρία πολιτισμού, την επικοινωνία και την κοινωνική ενσωμάτωση των κατοίκων”, γράφει η έρευνα.
Άλλωστε, το να συνδεθούν οι άνθρωποι με την πολιτιστική ζωή του τόπου όπου ζουν δεν είναι πάντοτε κάτι απλό ή εύκολο να συμβεί -και ίσως συμβαίνει πιο εύκολα μέσω του σύγχρονου πολιτισμού ή μέσω δράσεων που αναβιώνουν νεότερες παραδόσεις, όπως είναι η χειροτεχνία. Δύο σχετικές μελέτες στην Ελευσίνα και στην Πάτρα αναδεικνύουν ότι οι τοπικές κοινωνίες δεν επισκέπτονται τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής τους. Γιατί ακριβώς μπορεί να συμβαίνει αυτό; Δυστυχώς, τα διαθέσιμα δεδομένα για το προφίλ των επισκεπτών αντίστοιχων χώρων δεν αφήνουν περιθώριο για περισσότερα και καλύτερα συμπεράσματα.
Η κατάσταση στην Ελλάδα
Το έδαφος για την ανάπτυξη των Πολιτιστικών και Δημιουργικών Τομέων στην Ελλάδα είναι μάλλον εύφορο -η χώρα, όπως διαπιστώνει η μελέτη, έχει δυνατά σημεία και ταυτόχρονα αρκετές ευκαιρίες. Βρίσκεται σε μια ευνοϊκή γεωγραφική θέση μεταξύ περιοχών με ενδιαφέρουσα πολιτιστική παραγωγή, των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής, αλλά έχει επιπλέον τη δυνατότητα να αξιοποιεί τους ευρωπαϊκούς αναπτυξιακούς πόρους. Διαθέτει ένα ισχυρό brand πολιτιστικής κληρονομιάς που προσελκύει πολλούς επισκέπτες κάθε χρόνο και ενισχύει τον τουρισμό. Μπορεί να υποδεχθεί ξένους σύγχρονους καλλιτέχνες σε καλές συνθήκες και με ασφάλεια, ενώ και η διασπορά της συχνά συμβάλλει στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή. Ταυτόχρονα, πολλές μικρές ζωντανές ομάδες στους Πολιτιστικούς και Δημιουργικούς Τομείς αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, οι εργαζόμενοι έχουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης και γλωσσομάθειας, η κοινωνία συχνά έχει στενές σχέσεις με τα πολιτιστικά προϊόντα, ενώ και τα ίδια τα προϊόντα, ανάλογα με τη φύση τους, μπορούν να διατεθούν στην αγορά ή να προωθηθούν με νέους, ψηφιακούς τρόπους.
Ωστόσο, κοιτάζοντας πιο προσεκτικά τους αριθμούς, πολλές από αυτές τις ευκαιρίες μοιάζουν ανεκμετάλλευτες. Αφενός, είναι το εμπορικό ισοζύγιο: εισάγουμε περισσότερα πολιτιστικά προϊόντα (αξίας 181 εκατ. ευρώ) από όσα εξάγουμε (110 εκατ. ευρώ). Επιπλέον, ενώ ο πολιτιστικός τομέας απασχολεί περίπου το 3% των εργαζόμενων στη χώρα, παράγει μόνο το 1,4% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας, μια ένδειξη χαμηλής παραγωγικότητας. Οι Έλληνες εργαζόμενοι στους κλάδους του πολιτισμού είναι οργανωμένοι σε κατακερματισμένες μικρές επιχειρήσεις, με 2,3 εργαζόμενους κατά μέσο όρο η καθεμία -δεν είναι μεν πολύ μακριά από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (2,7), όμως σε άλλες χώρες όπως η Γερμανία ο αριθμός αυτός είναι υπερδιπλάσιος (6,4). Οι κρατικές δαπάνες για πολιτιστικές υπηρεσίες ανά κάτοικο είναι οι χαμηλότερες στην Ευρώπη -είναι περίπου στο 1/5 του ευρωπαϊκού μέσου όρου.
Χρηματοδότηση και ανάπτυξη
Στη δημιουργία όλα αρχίζουν από την έμπνευση, αλλά ένας κλάδος της οικονομίας χρειάζεται επίσης χρήματα. Η μελέτη διαπιστώνει γενικώς την έλλειψη πόρων για τον πολιτισμό: “ωδεία, λέσχες, πινακοθήκες, πολιτιστικά κέντρα, θέατρα, μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι υπολειτουργούν ή/και εγκαταλείπονται”. Για το 2023 ο προϋπολογισμός του Υπουργείου Πολιτισμού (χωρίς βέβαια τα χρήματα για τους Πολιτιστικούς και Δημιουργικούς Τομείς να εξαντλούνται εκεί) αποτελεί λιγότερο από το 0,06% του συνόλου του κρατικού προϋπολογισμού.
Η Βίκυ είναι συνιδρυτής της Travel Media Applications και υπεύθυνη για την αρχισυνταξία των TravelDailyNews Greece & Cyprus και TravelDailyNews International.
Στην εταιρεία έχει αναλάβει την οικονομική διεύθυνση.
