Η εφαρμογή ενός κώδικα ηθικής δεοντολογίας στον τουρισμό είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης. Η Ελλάδα έχει υπογράψει τον Κώδικα Ηθικών Αρχών του ΠΟΤ, αλλά με περιορισμένη εφαρμογή.
Το «πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης» που υιοθετεί μια χώρα σχετίζεται, άμεσα, με την ύπαρξη, αλλά ιδίως με την εφαρμογή ενός «Κώδικα Ηθικής Δεοντολογίας» στον Τουρισμό.
- Το καλοκαίρι του 2023 ξέσπασε σε παραθεριστικούς τόπους το «κίνημα της πετσέτας». Το «κίνημα της πετσέτας» ξεκίνησε από την Πάρο (Κίνηση Πολιτών Πάρου) και ήταν μια πρωτοβουλία για ελεύθερες παραλίες (Save Paros Beaches), μια παρέμβαση των πολιτών ώστε να αποδοθεί η «τάξη» και η «νομιμότητα» στις ελληνικές παραλίες. Βάσει των δηλώσεων των «ενεργών πολιτών» που συμμετείχαν στο «κίνημα της πετσέτας», οι παρεμβάσεις τους στις παραλίες οφείλονταν, αποκλειστικά, στην «αυθαιρεσία και αποθράσυνση μερίδας επιχειρηματιών» (ΤΟ ΒΗΜΑ 6/8/2023).
- Σε δεύτερο χρόνο, αναφορικά με το «κίνημα της πετσέτας», έγινε προσπάθεια κίνημα και συμμετέχοντες να παρουσιαστούν σαν «εχθρός της επιχειρηματικότητας» του τουρισμού και εν τέλει της Ελλάδας, εφόσον ο τουρισμός εκλαμβάνεται σαν η «βαριά βιομηχανία» της χώρας. «Επομένως, εφόσον κάποιος ‘‘χτυπάει’’ τους επιχειρηματίες του τουρισμού, επί της ουσίας στρέφεται κατά της χώρας»(ΤΟ ΒΗΜΑ 6/8/2023). Λοιδορήθηκαν όσοι στήριξαν το ‘‘κίνημα της πετσέτας’’: αργόσχολοι, συνταξιούχοι, ψεκασμένοι, οικολόγοι και υπονομευτές του τουρισμού», αναφέρει το Documento (13/8/2023).
- Ο δήμαρχος Μυκόνου Κ. Κουκάς αναφέρει σε συνέντευξή του (Πρώτο Θέμα 24/9/2023), αναφορικά με τις «παράνομες» και «παράτυπες» συμπεριφορές που παρατηρούνται, εδώ και πολλά χρόνια, στο νησί: «Τέτοια φαινόμενα υπάρχουν σε κάθε τόπο όπου συγκεντρώνονται εκατομμύρια επισκέπτες και κάποιοι στοχεύουν στο ‘‘κέρδος με κάθε μέσο’’». Φαίνεται ότι δεν υφίσταται «ηθική καταδίκη» στη χρήση των παραπάνω όρων, εφόσον ο ελεύθερος ανταγωνισμός και η όσον το δυνατόν απρόσκοπτη λειτουργία των επιχειρήσεων αποτελεί το θεμέλιο λίθο της ελεύθερης αγοράς.
- Σε σχέση με τα παραπάνω και το πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης που έχει ακολουθηθεί στην Ελλάδα, ιδίως μετά την οικονομική κρίση, η Α. Σπηλιώτη υπογραμμίζει: «Από υπουργούς μέχρι επιχειρηματίες, εργαζόμενους και τους ίδιους τους τουρίστες, αντιλαμβάνονται διαφορετικά την έννοια της αναβάθμισης. Και αυτοί που μένουν, συνήθως, εκτός συζήτησης είναι οι μόνιμοι κάτοικοι…Στην Ελλάδα συζητάμε, αν η τουριστική βιομηχανία είναι ένα διαφορετικό κράτος που λειτουργεί εντός των τοπικών κοινωνιών, αλλά ‘‘χωρίς καμία σύνδεση με αυτές’’» (Εφημερίδα των Συντακτών 5-6/8/2023).
- Διαβάζοντας τον ημερήσιο και εβδομαδιαίο τύπο διαπιστώνει, κανείς, ότι τα τελευταία έτη παρουσιάζεται μια εξωραϊσμένη, «υπεραπλουστευμένη» εικόνα του τουρισμού που ενισχύει έναν «απλοϊκό εμπειρισμό»: «Τουρισμός – νέο ρεκόρ εφέτος», «Από ρεκόρ σε ρεκόρ» (ΤΟ ΒΗΜΑ 3/9/2023). Με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται να πεισθεί, και ο πιο δύσπιστος αναγνώστης, για το ότι ο διεθνής τουρισμός στην Ελλάδα αντιπροσωπεύει την «κότα με τα χρυσά αυγά».
- Το καλοκαίρι του 2023 συζητώντας με «ενεργούς πολίτες» της Πάρου, που παρακολουθούν με «δέος» αυτά που συμβαίνουν στο νησί τους τα τελευταία οκτώ έτη, έθεσαν μια σειρά από ερωτήματα που δημιουργεί η «ανεξέλεγκτη μεγέθυνση» του τουρισμού στο νησί τους: «Πόσους τουρίστες μπορεί να χωρέσει η Πάρος;» «Πόσες παραθεριστικές κατοικίες, πόσα ξενοδοχεία;»… «Ποιοι επιτρέπουν να συμβαίνουν αυτά τα πράγματα;» «Λαμβάνουν υπόψη τους κατοίκους του τόπου;»… Στο τέλος κατέληξαν: «Δεν γνωρίζουμε τίποτα από αυτά που συντελούνται στο νησί μας. Μεταξύ μας βασιλεύει η ‘‘άγνοια’’!»
- Σε αντίστοιχη συνομιλία που είχα με «ενεργούς πολίτες» της Μυκόνου, ίσως του πιο αστικοποιημένου νησιού της Ελλάδας, τα ερωτήματα που έθεσαν ήταν περισσότερο συναφή της ιδιαιτερότητάς του: «Πως κατάφεραν και γέμισαν το νησί με αυθαίρετες υπερπολυτελείς κατασκευές;» «Τι γίνεται με τα club και τις αυθαίρετες επεκτάσεις τους στον αιγιαλό που έχουν καταφέρει να αλλοιώσουν την πρότερη φυσιογνωμία του νησιού;» «Πως τόσα χρόνια δεν μπορούν να ελέγξουν τα ναρκωτικά, τα πορνεία πολυτελείας, τις κλοπές κοσμημάτων…την παραβατικότητα, τους μπράβους, τις συμμορίες, συχνά και από ξένες χώρες!» … «Χρειάστηκε ο ξυλοδαρμός του Μανώλη Ψαρού, αρχαιολόγου, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, από μέλη της επονομαζόμενης ‘‘Μαφίας της Μυκόνου’’, για να πέσουμε όλοι μαζί, και κυρίως οι αρμόδιοι, από τα σύννεφα, για το τι συμβαίνουν στο πανέμορφο νησί των Κυκλάδων. Οι τοπικοί άρχοντες, βουλευτές, υπουργοί, που κατά καιρούς έχουν περάσει, έστω και ένα Σαββατοκύριακο στη Μύκονο, δεν είχαν υποψιαστεί ότι μπορεί να είναι αυθαίρετες οι κατασκευές σε γνωστά κοσμικά beach bars…;» αναφέρει δημοσίευμα της Εφημερίδας των Συντακτών (5-6/8/2023).
- Στελέχη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης αναφέρουν ότι ένα από τα γενεσιουργά αίτια της «ασυδοσίας» των επιχειρηματιών στις παραλίες έγκειται στη φιλοσοφία λειτουργίας της Εταιρείας Ακινήτων του Δημοσίου Α.Ε (ΕΤΑΔ) η οποία «εστιάζει», σχεδόν, αποκλειστικά, στην «αποκόμιση κέρδους». Νομικοί με εξειδικευμένη γνώση αναφέρουν ότι, «οι υψηλές τιμές και οι αυθαίρετες εγκαταστάσεις στις παραλίες οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, στον τρόπο λειτουργίας της ΕΤΑΔ η οποία, απλά, λειτουργεί ως ‘‘ιδιώτης’’ που επιδιώκει το ‘‘κέρδος’’» (Πρώτο Θέμα 6/8/2023).
- Η Συνδιάσκεψη του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (ΠΟΤ) στην Μανίλα των Φιλιππίνων, το 1980, ορίζει, κατά κάποιο τρόπο, το «τέλος» μιας εποχής επιβεβαιώνοντας ότι ο τουρισμός αποτελεί μια «σημαντική οικονομική δραστηριότητα». Παράλληλα, σηματοδοτεί την έναρξη μιας «νέας», με το πέρασμα του τουρισμού από τα 4S (Sun, Sand, Sea, Sex) στα 4 Ε (Environment and clean nature, Educational tourism, culture and history, Event and mega event, Entertainment and fun).
- Η Γενική Συνέλευση του ΠΟΤ, στο Σαντιάγκο της Χιλής, την 1/10/1999, επικυρώνει τον «Κώδικα Ηθικών Αρχών» στον Τουρισμό. Ο Γενικός Γραμματέας του ΠΟΤ κατά την παρουσίαση του «Κώδικα Ηθικών Αρχών» στον Τουρισμό (δέκα Αρχές), με γενικό θέμα «Η προετοιμασία της τρίτης χιλιετηρίδας», έκανε την ακόλουθη δήλωση: «Προβλέποντας τον τριπλασιασμό του όγκου των τουριστών για τα επόμενα είκοσι έτη, τα μέλη του ΠΟΤ θεωρούν ότι ο ‘‘Κώδικας Ηθικών Αρχών’’ στον Τουρισμό, είναι αναγκαίος για να ελαχιστοποιήσει τις αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού στο περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και για να μεγιστοποιήσει τα οφέλη για το σύνολο των κατοίκων των τουριστικών προορισμών». Ο «Κώδικας Ηθικών Αρχών» για τον Τουρισμό, του ΠΟΤ, συνδυάζει την ανάπτυξη του τουρισμού με την «κατανόηση, την ευημερία, το σεβασμό, τα δικαιώματα του ανθρώπου, την ελευθερία κ.λπ.»
- Η νέα απορυθμισμένη παγκόσμια οικονομία που σχετίζεται με αγορές φθηνής εργασίας, μειώσεις εταιρικών φόρων και περικοπές στις κοινωνικές υπηρεσίες, σχετίζεται, πάνω από όλα, με την όλο και ταχύτερη εξάντληση των φυσικών πόρων της γης. Ο διεθνής τουρισμός είναι μεγάλος καταναλωτής φυσικών πόρων. Τα ζητήματα «ηθικής δεοντολογίας» που σχετίζονται με τον τουρισμό είναι, όντος, αρκετά επίκαιρα και ουσιαστικά για να επηρεάζουν, αλλά και να εμπνέουν αποφάσεις οικονομικού, κοινωνικού, πολιτιστικού, περιβαλλοντικού και θεσμικού χαρακτήρα. Δύσκολο επίτευγμα εφόσον το σύγχρονο κόσμο, σε μεγάλο βαθμό, σήμερα, τον κινεί η «απουσία ηθικής». Η «απουσία ηθικής» φαίνεται να παραβιάζει τις αρχές της «Δικαιοσύνης και της Ελευθερίας», ενώ επιβάλλει την ύπαρξη «ισχυρών θεσμικών οργάνων» που να λειτουργούν εντός του κοινωνικού συνόλου.
- Σήμερα, ο τουρισμός στην Ελλάδα, για όλους σχεδόν, εμπλεκόμενους και μη, αντιπροσωπεύει, μετά την οικονομική κρίση του 2008-2009 – φτωχοποίηση της χώρας – και ιδίως μετά το 2015, την «κότα με τα χρυσά αυγά». Μια άποψη που υιοθετήθηκε, τη δεκαετία του 1970, από πολλές φτωχές χώρες του πλανήτη σε Αφρική, Ινδικό και Ειρηνικό ωκεανό, Καραϊβική, αποδεχόμενες μια «βίαιη τουριστικοποίηση» επικεντρωμένη στα «οικονομικά» και μόνο αποτελέσματα του τουρισμού. Το πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης που έχει υιοθετηθεί στην Ελλάδα, μετά την οικονομική κρίση, έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το πρότυπο που ακολουθήθηκε από τις χώρες των προαναφερθέντων περιοχών του πλανήτη την δεκαετία του 1970, χωρίς να γίνεται, πουθενά, αναφορά στο ότι ο τουρισμός είναι σημαντικός παράγοντας «οικονομικών εκροών, ήπιας αποικιοκρατίας, εξάρτησης, ανειδίκευτης εποχικής απασχόλησης, αρνητικών επιδράσεων στο περιβάλλον κ.λπ.» Έτσι σήμερα, ο τουρισμός στην Ελλάδα, όπως αναπτύσσεται, ακολουθεί το «Σχέδιο της ανεξέλεγκτης τουριστικής ανάπτυξης»(Deffer, Baretje 1972), υπακούει στη γενική διαπίστωση του ΠΟΤ στην Μανίλα, το 1980, ότι «αντιπροσωπεύει μια κατ’ εξοχήν οικονομική δραστηριότητα», ενώ δεν λαμβάνονται υπόψη οι αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΠΟΤ, στο Σαντιάγκο της Χιλής, το1999, και ο «Κώδικας Ηθικών Αρχών» στον Τουρισμό, όπως επίσης και το ότι το 1980 σηματοδοτεί το «τέλος μιας εποχής». Στην Ελλάδα, ο τουρισμός παραμένει εγκλωβισμένος στις διαπιστώσεις της Α΄ περιόδου (ΠΟΤ 1980), περί «οικονομικών αποτελεσμάτων», εξ ’ου και η μεγάλη διείσδυση, μετά το 2015, ξένων funds, επενδυτικών κεφαλαίων, πολυεθνικών εταιρειών και της υιοθέτησης του προτύπου των «τουριστικών θυλάκων», που αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα της «βίαιης τουριστικοποίησης» πολλών φτωχών χωρών του πλανήτη μετά το 1970.
- Οι τοπικές κοινωνίες παρακολουθούν, σχεδόν, «αμέτοχες» τα αρνητικά αποτελέσματα που δημιουργεί στους τόπους υποδοχής ο τουρισμός (υπερδιπλασιασμός των διεθνών τουριστικών αφίξεων μέσα σε εννέα έτη-2010-2019), εφόσον κυριαρχεί η «άγνοια», βασική απόρροια της απουσίας «θεσμοθετημένων οργάνων και οργανισμών τουρισμού» σε τοπικό επίπεδο(τοπικισμός). Η «άγνοια» των κατοίκων για το συμβαίνει στον τόπο τους, που αποτελεί και τόπο υποδοχής των τουριστών, η «απουσία» πληροφόρησης, συμμετοχής και παρέμβασης, αντιτίθεται στην Αρχή 5 (άρθρα 1,2,3,4,5) του «Κώδικα Ηθικών Αρχών» του ΠΟΤ που θεωρεί «δεδομένη» τη «συμμετοχή» των τοπικών πληθυσμών στην τουριστική δραστηριότητα και απαιτεί το «διάλογο» των επενδυτών με αυτούς, αναφορικά με τα μελλοντικά τους σχέδια. Ο βαθμός απήχησης του «Κώδικα Ηθικών Αρχών» του ΠΟΤ στον ελληνικό τουρισμό, παρουσιάζεται στην διευρυμένη ανάλυση: «Ενότητα 12, Διαπιστώσεις». Η επιλογή του «προτύπου τουριστικής ανάπτυξης» και η ύπαρξη ή μη ενός «κώδικα ηθικής δεοντολογίας» στον τουρισμό ανάγεται τελικά, μεταξύ άλλων, και σε «ζήτημα παιδείας». Οι περιορισμοί στη σφαίρα της «ατομικής ηθικής ευθύνης», μια «ελλιπώς» μορφωμένη κοινωνία, η «έλλειψη αξιών», οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην επικράτηση μιας πραγματικότητας που κυβερνά η «κερδοσκοπία» και συχνά η «απληστία».
- Ο «τουριστικός χώρος» δεν είναι απλά μια εικόνα σε κάποιο έντυπο, Η/Υ ή σε κάποιο κινητό. Είναι πρωτίστως «χώρος ζωής» ή και «δοχείο ζωής» (Α. Κωνσταντινίδης) που παίρνει μορφή από την ίδια τη ζωή και δεν έχει μια προκατασκευασμένη μορφή (πχ βίαιη τουριστικοποίηση του χώρου) που έρχεται να υποτάξει τη ζωή μέσα σε αυτόν. Ένας «ηθικός προσανατολισμός» επιβάλλεται στο σύγχρονο πρότυπο ανάπτυξης των τουριστικών δραστηριοτήτων, δεδομένης της ταχύτατης μεγέθυνσης του διεθνούς τουρισμού.
- Στις 16/11/2023, στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, πραγματοποιήθηκε το «πρώτο μεγάλο καινοτόμο» συνέδριο – όπως προβλήθηκε στον Τύπο / πάρα πολλά με την ίδια ή παρόμοια θεματολογία μετά το 1990 – αφιερωμένο στον Τουρισμό με θέμα «Ο ρόλος του τουρισμού στο μέλλον της Ελλάδας», όπου κύριοι ομιλητές ήταν, εκτός από τον πρωθυπουργό κ. Μητσοτάκη, Υπουργοί, επιχειρηματίες του κλάδου, στελέχη επιχειρήσεων, αρχιτέκτονες, διακοσμητές, σεφ, επικοινωνιολόγοι κ.ά. Για μια ακόμα φορά δεν κλήθηκε κανένας εκπρόσωπος της ακαδημαϊκής κοινότητας – «…μέλλον της Ελλάδος». Η ακαδημαϊκή άποψη αναφορικά με την ανάγκη ενός «ορθολογικού τουριστικού σχεδιασμού» για το σύνολο της χώρας, και αυτή τη φορά, δεν κρίθηκε απαραίτητη. Η ευρέως διαχεόμενη άποψη ότι ο τουρισμός αντιπροσωπεύει για την Ελλάδα την «κότα με τα χρυσά αυγά», συνεχίζει να παραμένει κυρίαρχη έναντι του επιστημονικού λόγου.
Το νέο «πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης», η αποδυνάμωση των «Κοινωνικών Δομών» και της «Κοινωνικής Συνοχής» μαζί με την «έλλειψη παραγωγικού προσανατολισμού» και την απουσία «θεσμοθετημένων οργάνων και οργανισμών τουρισμού» σε τοπικό επίπεδο, μεγεθύνουν το πρόβλημα της «ερήμωσης» και του «αποπληθυσμού» της υπαίθρου, μετατρέποντας τη χώρα σε ένα συνονθύλευμα «αστικών κέντρων», «αγροτικών ερημότοπων» και «παράκτιων τουριστικών συγκεντρώσεων».
Η σύντομη ανάλυση του θέματος διαμορφώνει, εκ νέου, μια σειρά ερωτημάτων και προβληματισμών που απαντώνται, στο μέτρο του δυνατού, στις ενότητες της διευρυμένης ανάλυσης που ακολουθεί: Η «ηθική δεοντολογία» στον τουρισμό, οι Συνδιασκέψεις του ΠΟΤ/Μανίλα 1980, Σαντιάγκο 1999, ο Παγκόσμιος «Κώδικας Ηθικών Αρχών»… κ.λπ.
Διαβάστε το πλήρες άρθρο
Stelios-Varvaresos_Article_The-Lost-Ethics-of-Greek-Tourism
Ο Στέλιος Ι. Βαρβαρέσος, είναι καθηγητής Οικονομικής και Πολιτικής του Τουρισμού, στο Τμήμα Διοίκησης Τουρισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Έχει γράψει βιβλία που άπτονται της οικονομικής, της πολιτικής και της ανάπτυξης του διεθνούς και του ελληνικού τουρισμού, που διδάσκονται σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Από το 1988 ταξιδεύει, εκτός από την Ευρώπη, σε χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής, εφόσον το ταξίδι είναι ένα μέσο καλύτερης κατανόησης του κόσμου. Από τις Εκδόσεις Παπαζήση έχουν κυκλοφορήσει και δυο ταξιδιωτικά του βιβλία: “Η χαμένη τέχνη του ταξιδιού” (2017) και “Ένα ταξίδι στην Ανατολή. Οι Ινδίες’ (2019).
